بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ

معنای آیه

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ (ای رسول گرامی برخیز و قرآن را) به نام پروردرگارت که خدای آفریننده عالم است (بر خلق) قرائت کن.

تفسیر

اين سوره در «مكّه» نازل شده و 19 آيه دارد. ‏بنا بر مشهور اين سوره نخستين سوره ای است، که بر رسول اكرم (ص) نازل شده و پنج آیه اوّل به اتّفاق همه اوّلین آیات نازل شده اند. مضمونش نيز مؤيّد اين معنى است.

بعد از دستور تلاوت قرآن كريم به پيامبر اكرم (ص) و آفرينش انسان از يك قطعه خون بسته، از آموختن نگارش و علم و دانش به انسان سخن مي گويد، آن گاه از انسان هاي ناسپاسي كه با وجود اين همه موهبت به آنها، راه طغيان در پيش مي گيرند و مجازات دردناكشان خبر مي دهد و سوره را با دستور سجده به انسان در برابر خدا ختم مي كند.

امام صادق (ع) فرموده: هركس در روز يا شب سوره «اِقرَأ بِاسمِ رَبِّكَ» را بخواند و در همان شب يا روز بميرد، شهيد از دنيا رفته است (تفسير برهان)

پيامبر اكرم (ص) سالي يك بار آب و غذا تهيّه مي كرد و براي مدّتي به غار «حرا» در يك كيلومتري مكّه مي رفت و در آنجا به عبادت و تهجّد مي پرداخت. يك روز كه رسول خدا (ص)‌ در غار حراء‌ بود و حضرت علي (ع) و جعفر برادرش هم كه براي سراغ گرفتن از آن حضرت يا شركت با او در اعتكاف به غار آمده بودند و رسول خدا (ص) در وسط آنها خوابيده بود، دو فرشته (جبرئيل و ميكائيل)‌ به نزد آن حضرت آمدند و يكي از آن دو فرشته به ديگري اشاره كرد و گفت: به سوي اين شخص فرستاده شده ايم. حضرت محمّد (ص) وحشت زده از جا پريد و چنانچه در خواب ديده بود يا در بيداري صداي آن ها را شنيده بود، براي نخستين بار فرشتگان را در بيداري هم ديد. (بحار 18/196)

ابن اسحاق نيز از رسول خدا (ص) نقل كرده، كه آن حضرت فرموده: فَجائَني جِبرَئيل وَ اَنَا نائِمٌ بِنَمَطٍ مِن ديباجٍ فيهِ كِتابٌ، فَقالَ اِقرَأ:‌ در حالي كه خواب بودم، جبرئيل با قطعه اي از ديبا كه نوشته اي بر آن بود نزدم آمد و گفت: بخوان. (سيرة‌ ابن هشام 1/252)

و در مورد اين مطلب هم كه هنگامي كه اوّلين وحي بر رسول خدا (ص) نازل شد، آن حضرت تنها نبوده است، باز ابن اسحاق كه مهم ترين منبع تاريخي اهل سنّت است، مي گويد: ‌وَ كانَ مَعَهُ اَهلُهُ: خانواده اش نيز همراه او بود.‌ (سيرة‌ ابن هشام 1/252)

هرچند متأسّفانه تصريح نشده كه چه كساني با او بوده اند؛ ولي از آنجا كه خانواده رسول خدا (ص) تنها عبارت از خديجه و چند دختر آن حضرت مي شده؛‌ معقول نيست كه بگوييم آن ها را رسول خدا (ص) از آن كوه صعب العبور گذرانده بوده، تا در اعتكاف با او شركت كنند و كسي هم در اين مورد ادّعايي نكرده است؛‌ بلكه همه تصريح كرده اند، كه چون آن شب پيامبر (ص) مدّتي ديرتر از معمول به خانه آمد، خديجه مضطرب شد و كسانش را دنبال آن حضرت فرستاد. (سيره ابن هشام 1/253)

حضرت علي (ع) خود در اين زمينه مي فرمايد:‌ من هنگامي كه وحي بر پيامبر (ص)‌ فرود مي آمد، ناله‌ شيطان را شنيدم، گفتم: اي رسول خدا، اين ناله ی‌ كيست؟ گفت:‌ شيطان است، كه از پرستش خويش مأيوس گرديد؛ و فرمود: علي، تو آنچه را من مي شنوم مي شنوي و آنچه را كه من مي بينم مي بيني، جز اين كه تو پيامبر نيستي؛‌ بلكه وزير من بوده و به راه خير مي روي. (نهج البلاغه، خطبة 192)

بنا بر روايات پيامبر اكرم (ص) به كوه حرا رفته بود، که جبرئيل آمد و گفت: اى محمّد بخوان. پيامبر (ص) فرمود: من قرائت كننده نيستم. جبرئيل او را در آغوش گرفت و فشرد و بار ديگر گفت: بخوان! پيامبر (ص) همان جواب را تكرار كرد، بار دوم نيز جبرئيل اين كار را كرد و همان جواب را شنيد و در سوّمين بار گفت: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ‏ ... تا آخر آيات پنجگانه). اين سخن را گفت و از ديده پيامبر ص پنهان شد. رسول خدا (ص) كه با دريافت نخستين آیات وحى سخت خسته شده بود، به خانه رفت و به خديجه فرمود: «زَمِّلونى وَ دَثِّرونى: مرا بپوشانيد و جامه ‏اى بر من بيفكنيد تا استراحت كنم. (تفسیر ابوالفتوح)

در نخستين آيه پيامبر اكرم (ص) را مخاطب ساخته، مي ‏گويد: به نام خداوند بخشنده مهربان؛ بخوان به نام پروردگارت كه جهان را آفريد».

منظور از امر به خواندن آن حضرت تلقّي آياتي از قرآن كريم است كه فرشته ی وحي از جانب خداي تعاليٰ به آن جناب وحي مي كند.

تفسیر گوهر - تالیف دکتر رحمت الله قاضیان

شبهات